Van kaft tot kaft

In veel gesprekken over het geloof, waarin mensen hun eigen mening kracht bij willen zetten,  komen mensen aan met de argument "Het staat in de Bijbel dus is het zo". Of: "Als je niet van kaft tot kaft gelooft, geloof je niet echt". Het is een argument, waarvan ik me altijd afvraag, wat er precies bedoeld wordt. Bedoel je dat elk woord in de Bijbel letterlijk genomen moet worden? De schepping is in zes dagen en Jonas zat drie dagen in een walvis? En de hele wereld is overstroomd door de zondvloed? En Eva at van de appel en God ontstak in toorn? En als je die dingen niet geloofd, je gediskwalificeerd wordt als christen? Eerlijk gezegd vraag ik me af of je wel recht doet aan de Bijbel als je op die manier de Bijbel, je geloof en je god wilt verdedigen. 

Angst

"Maar, Annemieke, als je eenmaal begint te beweren dat we niet elk woord letterlijk moeten opvatten en er ook "fouten" staan in de Bijbel, dan begeef je je op een hellend vlak. Dan gaan we ten onder." Waar zijn we precies bang voor? Dat als we er achter komen dat niet alles zo onfeilbaar is als we denken, onze waarheid uiteen valt? Wellicht is het dan tijd na te denken wat onze waarheid is en of die wel bestaat. Of zijn we bang dat we de weg naar God kwijtraken? Dat we niet meer tot het uitverkoren volk, de geredde mensheid behoren? Merk je dat er veel angst zit in deze argumenten? Angst om het fout te doen voor God? Angst om er niet meer bij te horen? Volmaakte liefde drijft angst uit,  staat er in de eerste brief van Johannes. Dus laten we de angst even opzij schuiven en eens eerlijk naar dat bijzondere boek, de Bijbel, kijken. 

Scheppingsverhaal

Laat ik beginnen bij het begin van de Bijbel, waar grote groepen meteen al de scheiding willen maken tussen "echt-gelovigen" en lauwwarme-gelovigen" of wellicht zelfs "ongelovigen"; dat prachtige Bijbelverhaal over de schepping. We lazen over de ontstaan van de mens in onze huwelijksdienst. Prachtig. Twee mensen die samen een huis, een tempel vormen, zoals Marcel Barnard het uitlegt in "De stille omgang". Het is absoluut een van de mooiste verhalen in de Bijbel. Poëzie. Kunstig geschreven. In de tijd dat het Bijbelse scheppingsverhaal ontstond, waren er ook van andere volken scheppingsverhalen in omloop die er veel op lijken. Je moet wel erg veel moeite doen om te denken dat deze verhalen elkaar niet inspireerden en volledig los stonden van elkaar. In een tijd dat de goden vooral geneigd waren de mensen als speelballen te gebruiken voor hun eigen lusten en wraakgevoelens, zien we in het Bijbels scheppingsverhaal hoe God de mens een plaats geeft, ja, zelfs maakt naar Zijn beeld, en met de mens wil leven en omgaan. De mens was zeer goed. Deze mensvisie is uniek in die tijd. De meeste mensen zullen het met me eens zijn dat de godenverhalen van de omliggende volken gebaseerd waren op mytisch denken. Dat er symboliek en poëzie in zit. Sterker nog, dat was de manier van vertellen in die heel vroege tijd. De vraag rijst dan ook waarom we het Bijbels scheppingsverhaal op een andere manier zouden moeten lezen dan de andere verhalen in die tijd. Er zit zoveel prachtige symboliek in het scheppingsverhaal die je verliest als je het slechts als een waargebeurd verhaal gaat lezen. Of, om met de woorden Richard Rohr te spreken, je kunt het scheppingsverhaal op minstens tien manieren lezen, waarvan een letterlijke manier de meest onwaarschijnlijke is. 

Journalistiek

Laten we nog even verder gaan. We zien in het Oude Testament talloze verhalen over veldslagen. En God die alles in de hand heeft. Als het volk wint, heeft het God aan zijn zijde. Als het verliest is dat een teken van ontrouw en wraak van de God. Ik weet niet hoe het jou vergaat, maar ik worstel met deze verhalen. Zeker als ik ze als onfeilbaar, van hogere hand gedicteerd, zou moeten zien. Maar waarom doen we dat? Omdat God ze zelf gaf op een brief uit de hemel? Welnee, het zijn verhalen uit overlevering. Verhalen die verteld werden in een tijd dat men nog niet deed aan geschiedschrijving en documentatie. Verhalen werden doorverteld met de nodige overdrijvingen. Met een God die op de hand van de winnaar moest zijn en tegen de verliezer. Want zo was het godsbeeld toen. Lees eens andere geschiedschrijvingen uit die tijd. Verdiep je eens in de manier van schrijven. Er bestond echt nog geen onafhankelijke journalistiek. En zelfs in deze tijd blijkt dat echt onafhankelijk journalistiek erg moeilijk is. Denk bijvoorbeeld aan de verslaglegging over wat er in deze tijd gebeurt in Israel. Het maakt nog al uit vanuit welke invalshoek het conflict gedocumenteerd wordt.

Cultuur

Niet alleen de manier van geschiedschrijving was anders in de tijd van de Bijbel. De hele cultuur was anders. In de tijd van het Oude Testament, maar ook nog van Paulus was het gewoon slaven te hebben. Vrouwen waren ook minderwaardig. Verder bestond er een offercultuur, zowel in het Oude Testament bij de Joden, als in een groot deel van de Nieuw Testamentische tijd. Het idee was dat er bloed nodig was om de goden (of God) gunstig te stemmen. We zien daar ook een ontwikkeling in. In oude tijden werden er zelfs mensenoffers gebracht onder veel volkeren in het Oude Testament. We zien al snel een ontwikkeling naar dieroffers en in het Nieuwe Testament ontwikkelt dit zich verder. Jezus zegt ons dat gerechtigheid nodig is en geen offers. In de loop van de tijd zie je veranderingen in cultuur. Veranderingen in inzicht. We zien ook dat de mens niet stil staat in kennis. En met het vermeerderen van kennis, verandert ook het inzicht over bepaalde thema's. Als we deze ontwikkelingen niet betrekken bij het lezen van de Bijbelteksten, dan krijgen we een uitleg die geen recht doet aan onze tijd en ook niet recht doet aan de oorspronkelijke betekenis van de teksten. 

Vertalen is interpreteren

Nog een ander punt. Hoe gaat dat met tekstoverlevering? Iemand neemt een tekst en schrijft deze over. Ja, inderdaad, met de hand. De drukpers werd pas in de 15e eeuw uitgevonden. Wel eens geprobeerd oude handschriften te ontcijferen? Wel eens geprobeerd een grote lap handgeschreven tekst over te schrijven zonder fouten en zonder dat je woorden vergeet? We moeten toegeven, dat de overlevering van de Bijbelse tekst tamelijk nauwkeurig is. Maar niet foutloos.

Belangrijker is nog dat de Bijbel vertaald is uit het Hebreeuws, Aramees en het Grieks. Een paar aardige weetjes over vertalen: in het Grieks kenden ze geen spaties, zinnen en interpunctie. Alles werd als een grote brei achter elkaar geschreven. En het Hebreeuws kent geen klinkers. Wat je ook moet weten, is dat er Hebreeuwse woorden zijn, waar geen vertaling voor is. Omdat we in onze taal er geen goed woord voor hebben. Kortom, vertalen is een hele klus en je begrijpt dat vertalen een hoge mate van interpreteren is. Daarom zijn er ook zoveel verschillende Bijbelvertalingen. En elk woord dat wij lezen, is direct ook weer interpretatie in ons eigen raamwerk van opvoeding en cultuur.

De canon

Dan nog iets over de canon, de selectie van geschriften die opgenomen is in de Bijbel. Misschien heb je je wel eens afgevraagd hoe de canon van de Bijbel is ontstaan? Waarom zijn juist deze boeken in de Bijbel opgenomen, terwijl er nog vele anderen beschikbare boeken en geschriften waren? Was dat Gods duidelijke aanwijzing? Nee, het ging erom welke boeken het meest gebruikt werden in de kerk. Het waren dus de kerkvaders die het bepaalde. En helaas lazen maar weinig kerkvaders Hebreeuws, dus vielen ze meestal terug op de Septuagint, de Griekse vertaling van het Oude Testament.

Over het Nieuwe Testament werd zelfs tot in de tiende eeuw gediscussieerd. Openbaring is bijvoorbeeld nooit algemeen aanvaard. 

Een ander interessant punt is dat sommige wel opgenomen boeken verwijzen naar een aantal boeken dat niet opgenomen is. De brief van Judas verwijst bijvoorbeeld naar 1 Enoch. 

De canon is een meetlat. Maar wat meten we? Meet het goddelijke inspiratie of de manier waarop wij theologie bedrijven en over God praten? (naar Michael Hardin)

Bedoeling van de schrijvers?

Over het onderwerp van tekstinterpretatie, vertaling, tekstoverlevering, interpretatie en canonvorming is veel meer te zeggen dan ik in dit beperkte blog doe. Maar mijn conclusie lijkt me hiermee duidelijk. "Van kaft tot kaft geloven" of "Het is waar, want het staat er", is een manier van Bijbellezen die mijns inziens geen recht doet aan de tekst en inhoud van de Bijbel.  Alles wat in de Bijbel staat vraagt doordenking in het licht van cultuur, taal en overlevering. De Bijbel als "onfeilbaar" bestempelen, is je ogen sluiten voor het hele ontstaansproces van de Bijbel en wat mij betreft ook voor de bedoeling van de schrijvers. Want zeg nu zelf, zou het scheppingsverhaal echt opgeschreven zijn met de bedoeling om het te lezen als een modern wetenschappelijk werk over het ontstaan van de aarde, in een tijd dat er nog geen wetenschappelijk onderzoek bestond? Of zou het ons misschien mee willen nemen naar een diepere vraag over de zin van het leven en het doordenken van ons beeld van God en Gods relatie met de mens?